του κ. Παναγιώτη Βεργούλη*
Τον Σεπτέμβριο του 2022 κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος το πρώτο μου βιβλίο με τίτλο: Υδρογονάνθρακες στην Ανατολική Μεσόγειο, γεωκίνδυνοι και περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Το βιβλίο ήταν μια προσπάθεια πολλών ετών και γράφτηκε με σκοπό να ενημερώσει τόσο την Ελληνική επιστημονική κοινότητα όσο και την Ελληνική κοινή γνώμη σχετικά με τους κινδύνους που εγκυμονεί η εκμετάλλευση υποθαλάσσιων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στη θαλάσσια περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου.
Σίγουρα έχουν γραφτεί αρκετά βιβλία για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις των εξορύξεων, ωστόσο το συγκεκριμένο έχει γραφτεί από την οπτική γωνία ενός μεταλλειολόγου μηχανικού με εξειδίκευση στην επιστήμη του περιβάλλοντος. Αυτός είναι άλλωστε και ο λόγος που το πρώτο κεφάλαιο είναι εξολοκλήρου αφιερωμένο στην αναγκαιότητα της χρήσης υδρογονανθράκων και στην εξάρτησή μας από αυτούς. Εκτός των άλλων, στο τέλος του πρώτου κεφαλαίου γίνεται μια παρουσίαση όλων των τύπων εξεδρών εξόρυξης υποθαλάσσιων κοιτασμάτων.
Μια άλλη ιδιαιτερότητα του βιβλίου, που ίσως δεν γίνεται εύκολα αντιληπτή αν και εμπεριέχεται στον τίτλο του, είναι η αναλυτική παρουσίαση όλων των υποθαλάσσιων γεωκινδύνων. Οι γεωκίνδυνοι είναι ένα κομμάτι της υποθαλάσσιας εξόρυξης που δεν έχει μελετηθεί επαρκώς στην Ελληνική βιβλιογραφία. Γι’ αυτό τον λόγο ολόκληρο το δεύτερο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο σε αυτούς. Οι σημαντικότεροι σχετίζονται με υποθαλάσσιες κατολισθήσεις, σεισμούς, τσουνάμι, υδρίτες αερίων και ηφαίστεια ιλύος.
Γεωκίνδυνοι ονομάζονται οι γεωλογικές και ρευστοδυναμικές συνθήκες ή διαδικασίες που είναι δυνατό να οδηγήσουν σε κίνηση εδάφους, βράχου, υγρού ή αερίου εξαιτίας είτε ξαφνικών συμβάντων (π.χ. σεισμός), είτε αργών προοδευτικών παραμορφώσεων (π.χ. ερπυσμός του εδάφους). Δηλαδή, είναι μια γεωλογική κατάσταση που μπορεί να οδηγήσει σε ευρύτατη ζημιά ή κίνδυνο. Σύμφωνα με τον Dean, είναι οι κίνδυνοι οι οποίοι σχετίζονται με τα γεωλογικά (ή γεωτεχνικά) χαρακτηριστικά (ή διεργασίες) και μπορούν να θέσουν σε κίνδυνο την ακεραιότητα ή τη λειτουργικότητα μιας υπεράκτιας κατασκευής και των θεμελίων της κατά την περίοδο λειτουργίας της.
Με τον όρο υποθαλάσσιοι γεωκίνδυνοι αναφέρονται οι υποθαλάσσιες γεωλογικές συνθήκες που σχετίζονται με φυσικές ή ανθρωπογενείς δραστηριότητες, οι οποίες μπορούν να προκαλέσουν κίνδυνο ή πιθανότητα κινδύνου σε ανθρώπινες ζωές και ιδιοκτησίες, καθώς και επιβάρυνση της ποιότητας του περιβάλλοντος. Οι υποθαλάσσιοι γεωκίνδυνοι παρόλο που είναι δυνατό να συμβούν σχεδόν σε οποιοδήποτε υποθαλάσσιο γεωλογικό περιβάλλον, εμφανίζονται κυρίως στα σημεία σύγκλισης των λιθοσφαιρικών πλακών.
Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στα μεγαλύτερα ατυχήματα, που έχουν συμβεί κατά την εξόρυξη υποθαλάσσιων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων, στις επιπτώσεις στα οικοσυστήματα, στα μέτρα αποκατάστασης του περιβάλλοντος και στην κοινωνική αποδοχή των εξορύξεων τέτοιου τύπου στην Ελλάδα.
Το πιο πρόσφατο και καταστροφικότερο ατύχημα, έλαβε χώρα τον Απρίλιο του 2010 στην εξέδρα εξόρυξης Deepwater Horizon της BP στον Κόλπο του Μεξικού, ανοιχτά της Νέας Ορλεάνης. Η αιτία ήταν η αδυναμία λειτουργίας του υποβρύχιου μηχανισμού αυτόματου σφραγίσματος, γνωστού και ως βαλβίδα Blow Out Preventer (BOP), που ήταν εγκατεστημένος στον υποθαλάσσιο πυθμένα σε βάθος θάλασσας 1.500 m. Η αδυναμία αυτή προκλήθηκε εξαιτίας μιας αποτυχημένης διαδικασίας τσιμεντοποίησης και είχε ως αποτέλεσμα την απελευθέρωση αερίου υψηλής πίεσης, που οδήγησε σε έκρηξη. Η έκρηξη στην εξέδρα Deepwater Horizon προκάλεσε τη βύθισή της ύστερα από 36 ώρες προσπαθειών κατάσβεσης την απώλεια της ζωής 11 εργαζομένων και τη διαρροή περίπου 5 εκ. βαρελιών πετρελαίου. Έχει χαρακτηριστεί ως το σημαντικότερο ατύχημα θαλάσσιας ρύπανσης από διαρροή πετρελαίου στην παγκόσμια ιστορία.
Παρόλο που τα τελευταία χρόνια παρατηρείται εντατικοποίηση των εκδηλώσεων διαμαρτυρίας και των οργανωμένων κινημάτων κατά των επικείμενων εξορύξεων υδρογονανθράκων στο Ιόνιο και την Ήπειρο, τα αποτελέσματα μιας έρευνας που διεξήχθη πριν από 10 χρόνια δείχνουν μια εντελώς διαφορετική εικόνα της Ελληνικής κοινής γνώμης. Η έρευνα διεξήχθη σε δείγμα τριακοσίων νοικοκυριών της ευρύτερης περιοχής του Κατάκολου μέσω τηλεφωνικών συνεντεύξεων και έδειξε πως το 80% των ερωτώμενων εμφανίζεται θετικό προς την εκμετάλλευση του κοιτάσματος της περιοχής.
Το τελευταίο κεφάλαιο είναι και το πιο σημαντικό, καθώς αρχικά πραγματοποιείται μια ιστορική αναδρομή της έρευνας υδρογονανθράκων, που έχει λάβει χώρα στη νοτιοανατολική Μεσόγειο, έπειτα παρουσιάζονται τα κοιτάσματα, η γεωλογία του πετρελαϊκού συστήματος και οι γεωκίνδυνοι της ευρύτερης περιοχής της νοτιοανατολικής Μεσογείου.
Οι χώρες στις οποίες ανήκουν οι σημαντικότεροι πετρελαιοπιθανοί στόχοι της Ανατολικής Μεσογείου είναι η Ελλάδα, η Κύπρος, το Ισραήλ και η Αίγυπτος. Τα τελευταία χρόνια η έρευνα υδρογονανθράκων σε αυτή τη θαλάσσια περιοχή έχει αποδώσει καρπούς καθώς έχουν ανακαλυφθεί δεκάδες μεγάλα κοιτάσματα, κυρίως από την Αίγυπτο και το Ισραήλ. Χαρακτηριστικό είναι πως τα δυο μεγαλύτερα κοιτάσματα, δηλαδή το “Ζορ”, στην Αίγυπτο, και το “Λεβιάθαν”, στο Ισραήλ συγκεντρώνουν 1,5 τρις m3 φυσικού αερίου. Στο βιβλίο γίνεται μια ιστορική αναδρομή των ερευνητικών προσπαθειών της Ελλάδας, της Κύπρου, της Αιγύπτου και του Ισραήλ και παρουσιάζεται με τη βοήθεια έγχρωμων χαρτών το σύνολο των πιθανών και των βεβαιωμένων κοιτασμάτων της Ανατολικής Μεσογείου. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να τονιστεί πως μόνο οι γεωτρήσεις μπορούν να πιστοποιήσουν ένα κοίτασμα. Πολύ συχνά τα πιθανά κοιτάσματα, δηλαδή οι πόροι που έχουν εντοπιστεί μέσω σεισμικών μεθόδων χωρίς να έχουν επιβεβαιωθεί από καμία γεώτρηση, αναφέρονται εσφαλμένα ως κοιτάσματα.
Στη νοτιοανατολική Μεσόγειο υπάρχει ένα μεγάλο πλήθος υποθαλάσσιων γεωκινδύνων, το οποίο είναι απαραίτητο να ληφθεί υπόψη στις υπάρχουσες, αλλά κυρίως στις επικείμενες, εξορύξεις των υποθαλάσσιων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων της περιοχής. Το ενδεχόμενο ενός ατυχήματος παρόμοιου με το Deepwater Horizon του κόλπου του Μεξικού θα είχε καταστροφικές συνέπειες για τα οικοσυστήματα και τις οικονομίες των χωρών της Μεσογείου. Τα βάθη θάλασσας στα οποία εντοπίζονται τα κοιτάσματα της νοτιοανατολικής Μεσογείου είναι, κατά βάση, μεγαλύτερα των 1.500 m, γεγονός που αυξάνει την επικινδυνότητα της εκμετάλλευσής τους.
Το βιβλίο σήμερα είναι πιο επίκαιρο από ποτέ εξαιτίας της βαθιάς ενεργειακής κρίσης που βιώνουμε και απευθύνεται σε οποιονδήποτε ενδιαφέρεται για το περιβάλλον και τις γεωεπιστήμες, καθώς επιχειρείται να απαντηθούν πολλά καίρια ερωτήματα με επιστημονικό και κατανοητό τρόπο. Η προσέγγιση του θέματος είναι διεπιστημονική, καθώς περιλαμβάνει στοιχεία από πολλά διαφορετικά επιστημονικά πεδία. Ειδικότερα βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στα γνωστικά αντικείμενα του γεωτεχνικού, γεωλογικού, περιβαλλοντικού και μεταλλευτικού επιστημονικού τομέα.
* Πολιτικού μηχανικού Π.Θ. & Μεταλλειολόγου μηχανικού Ε.Μ.Π., MSc Περιβάλλον και ανάπτυξη Ε.Μ.Π.
