Οι προκλήσεις της νέας δεκαετίας δεν αφορούν μόνο στην αντιμετώπιση των επιπτώσεων της διπλής κρίσης (οικονομικής και υγειονομικής). Ο ψηφιακός και τεχνολογικός μετασχηματισμός, η ενεργειακή εξοικονόμηση, η προσαρμογή στην κυκλική οικονομία, η εμβάθυνση της καινοτομίας και οι σύγχρονες δεξιότητες είναι προϋποθέσεις για την ενδυνάμωση της μεταποίησης, την παραγωγή ακόμα περισσότερων διεθνώς εμπορεύσιμων προϊόντων, αλλά και την ανθεκτικότητα της οικονομίας. Η ποσοτική αύξηση της συνεισφοράς της μεταποίησης στο 15% του ΑΕΠ πρέπει να συνοδεύεται από την ποιοτική αναβάθμιση της λειτουργίας ίδιων των επιχειρήσεων σε αυτές τις κατευθύνσεις, ειδικά των μεσαίων και μικρών (ΜμΕ). Την ίδια στιγμή, η οικονομία, βρίσκεται αντιμέτωπη με την ανάγκη εκτεταμένης επενδυτικής κινητοποίησης. Η πανδημία ανέτρεψε τα επενδυτικά προγράμματα πολλών επιχειρήσεων με το 2020 να βρίσκει τη χώρα με 2,5 φορές λιγότερες επενδύσεις από το 2008 συνολικά, και τις ειδικότερες επενδύσεις σε μηχανολογικό εξοπλισμό μειωμένες κατά 53%. Ο ρόλος του ΕΣΠΑ συνεπώς μπορεί να είναι καθοριστικός, είτε αφορά «πυροσβεστικές» προσεγγίσεις για τη ρευστότητα, είτε αφορά τη υποστήριξη του νέου παραγωγικού προτύπου της χώρας.
Όλα τα παραπάνω τονίζει ο ΣΕΒ στην νεα ειδική έκθεση που τιτλοφορεί “Νέο ΕΣΠΑ. Ώρα για αλλαγή πορείας”.
Και συνεχίζει:
Τα διαρθρωτικά προγράμματα από τη δεκαετία του 1980, στοχεύουν στη βελτίωση των δεικτών της ελληνικής οικονομίας και στη συνοχή του παραγωγικού τοπίου. Έχουν δώσει σημαντικά χρηματοδοτικά εφόδια στην οικονομία, αλλά με σαφή προσανατολισμό στη σύγκλιση των επιδόσεων ανταγωνιστικότητας των μεσαίων και μικρών επιχειρήσεων (ΜμΕ) με την υπόλοιπη ΕΕ. Ωστόσο, μετά από 40 χρόνια στην ενωμένη Ευρώπη, και €160δισ. σε διαρθρωτικά προγράμματα (περίπου ένα ΑΕΠ), το αναπτυξιακό αποτύπωμα των πόρων αυτών έχει παραμείνει περιορισμένο και η σύγκλιση παραμένει ζητούμενο. Ενδεικτικά, οι ελληνικές ΜμΕ εξακολουθούν να έχουν το 50% της παραγωγικότητας των αντίστοιχων της ΕΕ. Ακόμα και σε σύγκριση με κοντινές οικονομίες όπως της Πορτογαλίας, οι ελληνικές ΜμΕ δημιουργούν σήμερα 30% λιγότερη προστιθέμενη αξία σε σχέση με το 2008 όταν στην Πορτογαλία δημιουργούν 18% περισσότερη. Επίσης, οι ελληνικές ΜμΕ έχουν εξαγωγές αξίας €20δισ. προϊόντα έναντι €33δισ. στην Πορτογαλία.
Στην πράξη τα ΕΣΠΑ δεν έχουν βελτιώσει σημαντικά την ανταγωνιστικότητα των ελληνικών ΜμΕ. Η υπέρμετρη γραφειοκρατία και η διαχρονική επιμονή στην πιστοποίηση επιλέξιμων δαπανών έχουν αποτελέσει σημαντική τροχοπέδη. Επιπλέον, για την εξυπηρέτηση πρόσκαιρων σκοπιμοτήτων, αναπαράγεται ένα οικονομικό μοντέλο που δεν στηρίζεται σε δραστηριότητες υψηλής προστιθέμενης αξίας αλλά ευνοεί τον παραγωγικό κατακερματισμό. Είναι κρίσιμο το νέο ΕΣΠΑ να ανταποκριθεί στις προκλήσεις της νέας δεκαετίας (τις δεξιότητες, τον ψηφιακό μετασχηματισμό, την πράσινη ανάπτυξη), και να λειτουργήσει συμπληρωματικά στα οριζόντια επενδυτικά κίνητρα. Διαφορετικά θα προστεθεί στο μακρύ ιστορικό χαμένων αναπτυξιακών προοπτικών και κατασπατάλησης του παρελθόντος. Μια εξέλιξη που δεν πρέπει να επιβεβαιωθεί ούτε στη διαχείριση των έκτακτων ευρωπαϊκών πόρων €32δισ.
Το μετέωρο βήμα του ΕΣΠΑ 2014-2020
Το 2020 κανονικά, θα ήταν το τελευταίο έτος του τρέχοντος ΕΣΠΑ. Η απορρόφηση, δηλαδή οι ευρωπαϊκοί πόροι που έχουν μπει στα ελληνικά ταμεία, ήταν στο 87% στις αρχές του 2020. Η εκτέλεση, δηλαδή οι πόροι που τελικά εκταμιεύονται στην πραγματική οικονομία, είναι μόλις στο 35%, που είναι η 5η χειρότερη επίδοση στην ΕΕ. Τα εξαιρετικά αντανακλαστικά στην υγειονομική κρίση, δρομολόγησαν επιπλέον περίπου €5,7δισ. για τη στήριξη των επιχειρήσεων, μια «από μηχανής» διέξοδος που αυξάνει σημαντικά και την ασθμαίνουσα εκτέλεση του ΕΣΠΑ κοντά στο 55%.
Αντίστοιχα περιορισμένη είναι η εκτέλεση προγραμμάτων, που δεν αφορούν στις επιχειρήσεις. Για παράδειγμα, το πρόγραμμα διοικητικής μεταρρύθμισης είχε μόλις 25% εκτέλεση (€332εκ. λιμνάζοντες πόροι) στις αρχές του 2020. Η εκτέλεση των περιφερειακών προγραμμάτων (ΠΕΠ) είναι ακόμα πιο απογοητευτική στο 29% (λιμνάζοντες πόροι €3,77δισ. στις αρχές του 2020). Επιπλέον, η γενναιόδωρη χρηματοδότηση της περιφερειακής εξειδίκευσης ανταποκρίνεται ελάχιστα στις πραγματικές ανάγκες των περιφερειακών οικονομιών. Πρόσφατη έρευνα του ΙΟΒΕ-ΕΜΠ ανέδειξε τις αδυναμίες του σχεδιασμού για τις περιφέρειες και τα όρια των «τοπικιστικών» προσεγγίσεων στη χρηματοδότηση τόσο τοπικών συνεργασιών, όσο και μεταξύ επιχειρήσεων και τοπικών ερευνητικών φορέων.
Συνεπώς, ακόμα και μετά τα έκτακτα προγράμματα λόγω κορωνοϊού, περίπου €7,8δισ. παραμένουν αδιάθετα λόγω καθυστερήσεων, σχεδιαστικών προβλημάτων, διαχείρισης, ακόμα και λόγω περιορισμένων δυνατοτήτων ανταπόκρισης των επιχειρήσεων. Σε μια χώρα που προσπαθεί να ανατάξει την οικονομία της μετά από μια δεκαετή οικονομική κρίση, αυτό είναι μια ανεπίτρεπτη πολυτέλεια.
Οι μεσαίες και μικρές επιχειρήσεις στην Ελλάδα
Τα ΕΣΠΑ διαχρονικά έδιναν έμφαση στη διανομή των πόρων σε όσο το δυνατόν περισσότερους δικαιούχους, παρά στο αναπτυξιακό αποτέλεσμα. Πρόκειται για καθαρά εθνική επιλογή, λόγω του πολύ μεγάλου κατακερματισμού των επιχειρήσεων. Το κατακερματισμένο παραγωγικό τοπίο των ΜμΕ, έχει εγκλωβίσει τις επιχειρήσεις σε μεγέθη με περιορισμένη παραγωγικότητα και χαμηλή προστιθέμενη αξία στερώντας τους τη δυνατότητα να δημιουργήσουν και να εκμεταλλευτούν, οικονομίες κλίμακας. Οι πολύ μικρές επιχειρήσεις αποτελούν μεν το 97,7% του συνόλου (93,1% στην ΕΕ), αλλά δημιουργούν προστιθέμενη αξία 74% μικρότερη από τις αντίστοιχες της ΕΕ. Παράλληλα, την περίοδο 2008-2019 οι μεσαίες επιχειρήσεις μειώθηκαν κατά 48% ενώ οι πολύ μικρές αυξήθηκαν κατά 6%. Πλέον, οι μεσαίες επιχειρήσεις είναι το 3,1% του συνόλου στην Ελλάδα έναντι 7% στην ΕΕ, ενώ μόλις το 2,5% των ελληνικών ΜμΕ εξάγει.
Στόχοι του νέου ΕΣΠΑ 2021-2027 για αναπτυξιακά αποτελέσματα αντί για χαμένες ευκαιρίες
Το νέο ΕΣΠΑ είναι μια ευκαιρία για μια νέα προσέγγιση. Προκειμένου οι δημόσιοι πόροι να πιάνουν τόπο, είναι κρίσιμο να εστιάσει στο αποτέλεσμα. Να εστιάσουμε λιγότερο στο «πόσες» επιχειρήσεις θα πάρουν ΕΣΠΑ ή «πόσο» ΕΣΠΑ θα πάρουν, και περισσότερο στο «σκοπό» για τον οποίο θα το πάρουν. Πολιτικές που θα βοηθήσουν μικρότερες επιχειρήσεις να μεγαλώσουν, όπως αυτές που υιοθετήθηκαν στην Πορτογαλία, μπορούν να αξιοποιηθούν στην Ελλάδα. Η παραγωγική μεγέθυνση, φέρνει οικονομίες κλίμακας, μεγαλύτερη παραγωγικότητα, διεθνή ανταγωνιστικότητα και σταθερές δουλειές, ενώ διευκολύνει και την εξωστρέφεια. Ταυτόχρονα, μια στροφή σ’ αυτή την κατεύθυνση μπορεί να αποτελέσει τον πυρήνα του αναπτυξιακού σχεδιασμού και να βελτιώσει την επιβίωση και τη διεθνή ανταγωνιστικότητα ολόκληρου του παραγωγικού οικοσυστήματος.
Με επίκεντρο την μεταποίηση και δραστηριότητες υψηλής προστιθέμενης αξίας, το νέο ΕΣΠΑ πρέπει να εστιάζει στα εξής:
1. Επιτάχυνση του ψηφιακού και τεχνολογικού μετασχηματισμού.
2. Επιτάχυνση επενδύσεων στην κυκλική οικονομία και στην ενεργειακή εξοικονόμηση.
3. Προώθηση συμπράξεων και συγχωνεύσεων.
4. Ενίσχυση διαπεριφερειακών συνεργασιών (σε όρους οικοσυστημάτων) και απομάκρυνση από το υπόδειγμα της ενδο-περιφερειακής εξειδίκευσης που δεν έχει αποδώσει.
5. Ανάπτυξη σύγχρονων δεξιοτήτων (κυρίως ψηφιακών και τεχνικών).
Χρηματοδότηση της ανάπτυξης αντί για κατανάλωση πόρων
Πολλές χώρες της ΕΕ απομακρύνονται πλέον από τις άμεσες επιχορηγήσεις. Η Πορτογαλία, ενδεικτικά, προτάσσει τον επιδοτούμενο δανεισμό, συνδεδεμένο με την επίτευξη των δεδηλωμένων στόχων της επένδυσης (π.χ. αύξηση απασχόλησης, ROI, κλπ.). Κατ΄ αναλογία, μια νέα λογική χρηματοδότησης στο νέο ελληνικό ΕΣΠΑ θα περιλαμβάνει:
- Έμφαση στο αποτέλεσμα: Η ανάπτυξη (π.χ. απόδοση επένδυσης, μεγέθυνση επιχείρησης, οφέλη για την οικονομία, κτλ.) να καταστεί προϋπόθεση ενίσχυσης (αντί μόνο της επιλεξιμότητας δαπανών, όπως σήμερα).
- Ανακυκλούμενη χρηματοδότηση: Οι δημόσιοι πόροι, ώστε να επιστρέφουν στα δημόσια ταμεία μέσα από εργαλεία όπως τα επιδοτούμενα δάνεια, οι επιστρεπτέες προκαταβολές, κτλ.
- Λίγα προγράμματα και προκηρύξεις, που συνδυάζουν πόρους από διαφορετικά ταμεία του ΕΣΠΑ.
Πρόταση για τέσσερις βασικές κατηγορίες προγραμμάτων επιχειρηματικότητας στο νέο ΕΣΠΑ
1. Γενική επιχειρηματικότητα (20% των πόρων) με οριζόντιες ενισχύσεις στη βάση επιλέξιμων δαπανών, με έμφαση σε τεχνολογικό και μηχανολογικό εξοπλισμό και διευκόλυνση της ρευστότητας λόγω κορωνοϊού.
2. Παραγωγική μεγέθυνση, ταχεία ανάπτυξη, κυκλική οικονομία (50% των πόρων) με έμφαση σε τεχνολογικό και μηχανολογικό εξοπλισμό και βασικό κριτήριο την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων ανάπτυξης.
3. Ψηφιακός και τεχνολογικός μετασχηματισμός (20% των πόρων) με επιπλέον ενισχύσεις υψηλής τεχνολογικής ανάπτυξης και κριτήριο την επίτευξη στόχων προσαρμογής στην 4ης βιομηχανικής επανάστασης.
4. Περιφερειακή εστίαση για την επιπλέον ενίσχυση βιομηχανικών περιοχών που έχουν πληγεί υπέρμετρα από την κρίση (10% των πόρων) και βασικό κριτήριο τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας στις περιοχές αυτές.
