Οι Ελληνικές ορυκτές πρώτες ύλες: Παρούσα κατάσταση, σύγχρονες τάσεις και προτεινόμενες έρευνες

Δρ. Μιχαήλ Σταματάκης, Ομ. Καθηγητής Βιομηχανικών Ορυκτών ΕΚΠΑ

Η Μεταλλευτική Ιστορία 

Στον Ελλαδικό χώρο, η εξόρυξη πρώτων υλών και η μεταλλουργία ξεκινά τουλάχιστον την περίοδο της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού, τόσο στο Αιγαίο, όσο και την ηπειρωτική χώρα. Τα κύρια μεταλλεύματα που αξιοποιήθηκαν σε μικρή ή μεγάλη κλίμακα ήταν αυτά του χαλκού, μολύβδου, αργύρου, και σιδήρου. 

Προηγήθηκε κατά τη Νεολιθική Περίοδο η κατεργασία του λίθου είτε με την μορφή δομικών στοιχείων, είτε με την μορφή εργαλείων [παραδείγματα, Μήλος -οψιδιανός, Πετράλωνα- βωξίτης, Βόλος-πυριτόλιθοι, κλπ]. Όσον αφορά τα δομικά υλικά, σχεδόν όλοι οι τύποι πετρωμάτων έχουν εξορυχθεί και χρησιμοποιηθεί ως δομικά και διακοσμητικά πετρώματα, από το μαλακό γύψο, π.χ. υπόγεια ορυχεία Γυψάδων Κνωσσού, ως το σκληρό ανδεσίτη, π.χ. Μήλος,  Αίγινα. Επίσης κοινές άργιλοι έχουν χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή τούβλων και κεραμιδιών σε πολλές περιοχές της χώρας. 

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η διαχρονική εξόρυξη και χρήση των λεγόμενων φαρμακευτικών γαιών (medicine earths), όπως μπεντονιτικές και καολινιτικές άργιλοι, θειικά άλατα και θείο, κυρίως από ηφαιστειογενείς περιοχές όπως αυτές της Μήλου, Σάμου Λήμνου και Θράκης.

Σήμερα, στη χώρα εκμεταλλεύονται οι εξής πρώτες ύλες, κατεργασμένες ή μη:

Βιομηχανικά Ορυκτά και Πετρώματα

1. Μπεντονίτης, πολύχρωμος από τα κοιτάσματα της Μήλου και λευκός από το κοίτασμα της Κιμώλου.  Τα κοιτάσματα της Μήλου αναπτύσσονται στο ΒΑ τμήμα του νησιού και εκμεταλλεύονται κυρίως από την ΙΜΕRYS BΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΟΡΥΚΤΑ ΕΛΛΑΣ ΑΕ,  η οποία επεξεργάζεται το εξορυσσόμενο υλικό αρχικά επί τόπου και στη συνέχεια στις εγκαταστάσεις της εταιρείας στα Βούδια, όπου πραγματοποιείται ενεργοποίηση του μπεντονίτη με σόδα και στη συνέχεια ξήρανση ώστε  να επιτευχθεί η επιθυμητή υγρασία του τελικού προϊόντος. Άλλες εταιρείες που δραστηριοποιούνται στο νησί είναι  η εταιρεία Αφοί Μαυρογιάννη με εξορύξεις υπόλευκου μπεντονίτη από την περιοχή Ρέμα, καθώς και οι εταιρείες Sud- Chemie Hellas SA και η Ελληνική Μεταλλευτική ΕΠΕ.

Όσον αφορά τον ποιοτικό έλεγχο των μπεντονιτών Μήλου, το χρώμα δεν σχετίζεται με την ποιότητα. Σημαντική παράμετρος αξιοποίησης των εν λόγω κοιτασμάτων, με κύριο αυτό της Αγκεριάς (BΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΟΡΥΚΤΑ ΕΛΛΑΣ ΑΕ) είναι το ότι ο μπεντονίτης Μήλου είναι κατάλληλος για πλήθος εφαρμογών (one size fits all), όπως άμμος υγιεινής, σφαιροποίση σιδηρομεταλλεύματος, συγκολλητικό άμμων χυτηρίου, πολφός γεωτρήσεων, βασικό συστατικό γεωτεχνικών έργων (χωματερές, μη περατά διαφράγματα σε θεμελιώσεις). 

Ο λευκός μπεντονίτης Κιμώλου είναι επίσης ένα σημαντικό κοίτασμα μια που εκτός των άλλων θετικών παραμέτρων του, μπορεί  να χρησιμοποιηθεί, λόγω της λευκότητάς του σε φαρμακευτικές και άλλες εξειδικευμένες εφαρμογές (Φώτο 1). Το συγκεκριμένο κοίτασμα του Πρασσά στη βόρεια Κίμωλο εκμεταλλεύεται από την εταιρεία BENTOMINE SA και έχει στρωματογραφικό υποκείμενο ζεολιθικό τόφφο και υπερκείμενο, υπό κλίση, λευκό κισσηρώδη, ποζζολανικό τόφφο, δηλαδή έχουμε την ανάπτυξη τριών αξιοποιήσιμων βιομηχανικών ορυκτών στο ίδιο ορυχείο.

Φώτο 1: Εργασίες εξόρυξης στο ορυχείο λευκού μπεντονίτη στα Πράσσα, ΒΑ Κίμωλος.

2. Περλίτης από τα κοιτάσματα της βόρειας Μήλου (Τράχηλας) και της νότιας Μήλου (Τσιγκράδο), τα οποία εκμεταλλεύεται η εταιρεία BΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΟΡΥΚΤΑ ΕΛΛΑΣ ΑΕ. Το κοίτασμα του Τράχηλα είναι περισσότερο συμπαγές σε σχέση με αυτό του Τσιγκράδου. Η εταιρεία ΕΕΚΟΜ ΑΕ εξορύσσει περλίτη από τα ορυχεία της περιοχής Προβατά Μήλου. Η εταιρεία ΜΗΛΟΠΑΝ ΑΕ εξορύσσει επίσης περλίτη από τα κοιτάσματα της Μήλου. Έτερο σημαντικό κοίτασμα περλίτη εκμεταλλεύεται στο νησί Γιαλί των Δωδεκανήσων από την εταιρεία AEGEAN PERLITES SA.   Φόρτωση σε πλοία κοκκομετρικά διαβαθμισμένων προϊόντων για τελικούς προορισμούς διόγκωσης ή χρήσης ως ποζζολανικών πρόσθετων τσιμέντου (υπέρλεπτα μη διογκούμενα κλάσματα).
3. Ελαφρόπετρα επίσης από το νησί Γιαλί. Η εξόρυξη και κοκκομετρική επεξεργασία πραγματοποιείται από την εταιρεία LAVA SA. 
4. Λευκοί ασβεστόλιθοι και δολομίτες, καθώς και μάρμαρα, λειοτριβημένα, ή με μορφή άμμου και χαλικιών. Κοιτάσματα κυρίως στη Μακεδονία, τη Ζάκυνθο και στις Μηνιές Κεφαλονιάς. Το κοίτασμα τις Μηνιές είναι ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, όσον αφορά τη γένεση και τις βιομηχανικές εφαρμογές του, μια που εκτός του λευκού χρώματός του, αποτελείται από υπέρλεπτους, ολοεδρικούς κόκκους ασβεστίτη σε χαλαρή σύνδεση. Πρόκειται για μια ασυνήθιστη απόθεση ασβεστίτη σε Μεσοζωικά πετρώματα. Εξόρυξη από την εταιρεία IONIAN KALK, επεξεργασία στις εγκαταστάσεις της εταιρείας στη Μάνδρα Αττικής. Άλλες εταιρείες που δραστηριοποιούνται στην εξόρυξη και κατεργασία λευκών ανθρακικών σε διάφορες περιοχές της χώρας είναι η ΟΜΥΑ HELLAS SA, η ΑΕBE ΛΑΤΟΜΕΙΩΝ ΜΑΡΜΑΡΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ, ΠΕΝΤΕΛΗΣ, η INDUSTRIAL MINERALS GREECE, η MICROFILL SA,  η KARBOCAL SA, η DIONYSSOMARBLE SA, η POWDER LTD, κ.α.
5. Λεπτόκοκκος, γύψος/ανυδρίτης. Κοιτάσματα ενεργά στην Αιτωλοακαρνανία και τη Σητεία Κρήτης, ανενεργά στη Ζάκυνθο και τη δυτική Κρήτη. Στη δυτική Ελλάδα δραστηριοποιούνται οι εταιρείες SAINT GOBAIN SA, KNAUF SA και BIOGYPS-Karvelis SA. Οι δύο πρώτες εξορύσσουν Τριαδικό γύψο από τα κοιτάσματα Αιτωλικού και Αμφιλοχίας, τα οποία κατεργάζονται και παράγουν μορφοποιημένα δομικά υλικά, όπως γυψοσανίδες, ενισχυμένες σε μερικά προϊόντα τους με πυριτικά ορυκτά. Η εταιρεία BIOGYPS-Karvelis εξορύσσει και κατεργάζεται γύψο από τα κοιτάσματα Αιτωλικού και παράγει γύψο καλλιτεχνίας, οικοδομικό και γεωργικό (Φώτο 2). Στο Αλτσί Σητείας οι εταιρείες  HOLCIM-LAFARGE-HERACLES SA, ΤΙΤΑΝ SA και η  γυψωρυχεία ΖΕΡΒΑΚΗΣ Γεώργιος ΑΕ  εξορύσσουν Τριαδικό γύψο που χρησιμοποιείται ως συστατικό του τσιμέντου.

Φώτο 2: Εξορυκτικές εργασίες σε δύο βαθμίδες, κοίτασμα γύψου Αιτωλικού)

6. Το υπέρλευκο, φυσικό μίγμα των μαγνησιούχων ορυκτών χουντίτη και υδρομαγνησίτη. Τα σπάνια αυτά ορυκτά έχουν σχηματισθεί σε περιβάλλον αβαθών λιμναίων λεκανών, μετά από καθίζηση υπέρκορων μαγνησιούχων διαλυμάτων, τα οποία προέρχονταν από το πλούσιο σε μαγνήσιο υπόβαθρο της λεκάνης Αιανής-Σερβίων-Κοζάνης που αποτελείται από υπερβασικά πετρώματα και δολομίτες. Πρόκειται για ένα εξαιρετικό υλικό πυροπροστασίας. Εξόρυξη στο μέτωπο Νεράιδας-Λευκάρων, κατεργασία στα Λεύκαρα από την εταιρεία SIBELCO Hellas SA.

Φώτο 3: Το υπέρλευκο μίγμα χουντίτη–υδρομαγνησίτη καλύπτεται από μαλακή δολομιτική μάργα τεφρού χρώματος, ορυχείο Νεράιδας.

7. Πρώτες ύλες τσιμεντοβιομηχανίας (ασβεστόλιθοι πτωχοί σε μαγνήσιο, άργιλοι-σχιστόλιθοι, πυριτικό, ποζολάνες, γύψος), αμμοχάλικα, πρώτες ύλες κεραμουργίας. Εκμεταλλεύσεις κοντά στα εργοστάσια παραγωγής των εταιρειών τσιμέντου/σκυροδέματος, πλην της γύψου και των ποζζολανών που προέρχονται κυρίως από τα κοιτάσματα της Σητείας, και της Μήλου,  Αριδαίας και Γιαλιού αντίστοιχα.
8. Μάρμαρα, σχιστόλιθοι, ασβεστόλιθοι χρησιμοποιούμενοι ως δομικά και διακοσμητικά υλικά. Κοιτάσματα και εξορύξεις σε διάφορες περιοχές της ηπειρωτικής και νησιωτικής χώρας. Εταιρείες που δραστηριοποιούνται στον κλάδο αυτό είναι η ΑΕΒΕ ΛΑΤΟΜΕΙΩΝ ΜΑΡΜΑΡΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ ΠΕΝΤΕΛΗΣ, η ΠΑΥΛΙΔΗΣ ΑΕ ΜΑΡΜΑΡΑ ΓΡΑΝΙΤΕΣ, η ΙΚΤΙΝΟ Σ ΕΛΛΑΣ ΑΕ, η ΜΑRΜΟR STONE GROUP SA, η FHL – Η. ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ ΜΑΡΜΑΡΑ-ΓΡΑΝΙΤΕΣ Α.Β.Ε.Ε., η ΜΑΡΜΥΚ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ΕΠΕ, ΜΑΡΜΑΡΑ ΝΑΞΟΥ – ΛΟΓΙΩΤΑΤΟΥ ΑΦΟΙ ΑΕΒΕ, ΜΑΡΜΑΡΑ ΚΑΜΠΟΥΡΑΚΗ ΑΕΒΕ, η LASKARIDIS MARBLE SA, η NIKOU MARBLES SA  και πολλές άλλες. Σημειώνεται ότι έχουν καταγραφεί πάνω από 250 λατομεία μαρμάρου στη χώρα. Γίνεται προσπάθεια αξιοποίησης των υποπροϊόντων εξόρυξης/κατεργασίας μαρμάρου σε διάφορες περιοχές.

9. Ποζολάνες (πυριτικοί υελώδεις τόφφοι, διατομίτες, κισσηρώδεις τόφφοι, υπέρλεπτος μη διογκούμενος περλίτης). Εκμεταλλεύσεις στη Μήλο, Κίμωλο και το Γιαλί από τις εταιρείες τσιμέντου της χώρας. Επίσης, η ΙΝΤΕΡΜΠΕΤΟΝ ΑΕ εξορύσσει ανδεσιτικό τόφφο στην Πέλλα για τις ανάγκες του Εργοστασίου Τσιμέντων ΤΙΤΑΝ στη Θεσσαλονίκη. Στην ευρύτερη περιοχή, η OLUMPUS SA παράγει πούδρα ποζολάνης με κοκκομετρια -45 μm  για τις ανάγκες των Αρχαιολογικών Υπηρεσιών και ειδικά κονιάματα. Μέρος της λευκής ποζζολάνας της Κιμώλου κατευθύνεται σε αγορές του εξωτερικού από την εταιρεία BENTOMINE SA.

10. Χαλαζίας και πολύμορφα του πυριτίου με μορφή χαλαζιακών φλεβών, στρωμάτων ραδιολαρίτη, πυριτολίθων, άμμου ή κροκαλών. Εκμεταλλεύσεις στη Μήλο, Φλώρινα, Έβρο, Θεσσαλία, Μακεδονία, Βοιωτία. Εταιρείες που εκμεταλλεύονται τα χαλαζιακά/πυριτικά είναι η OLYMPUS SA, η LAVA SA, η ΜΠΕΤΟΦΙΛ ΑΒΕΠΜ, η THRAKON SA και η METE SA. Η OLYMPUS SA παράγει 12.000 τόνους ετησίως χαλαζιακη άμμο διάφορων ογκομετριών για κονιάματα, φίλτρα νερού για πισίνες, χαλυβουργία, βιομηχανικά δάπεδα, iιχθυοκαλλιέργειες και πλήθος άλλων χρήσεων. Το κοίτασμα είναι στο Νόμο Κιλκίς και η επεξεργασία γίνεται στο εργοστάσιο της εταιρείας στην Ασσηρο Θεσσαλονίκης.

11. Μαγνησίτης από τα κοιτάσματα της Χαλκιδικής και της βόρειας Εύβοιας. Εταιρείες που δραστηριοποιούνται είναι η GRECIAN MAGNESITE SA στη Χαλκιδική και η TERNA-MAG SA στην Εύβοια.  Εξόρυξη, επεξεργασία, παραγωγή δίπυρης και καυστικής μαγνησίας, καθώς και πυρίμαχων μονολιθικών μαζών στα εργοστάσια της Γερακινής Χαλκιδικής και των Φούρνων Μαντουδίου αντίστοιχα. Ο μαγνησίτης είναι λευκός και μικροκρυσταλλικός, σε αντίθεση με άλλα κοιτάσματα παλαιότερης γεωλογικής ηλικίας (π.χ. Ισπανία) όπου ο μαγνησίτης είναι χονδροκρυσταλλικός (sparry magnesite) με διαφανείς, υποκίτρινους, τεφρούς κρυστάλλους.

Κοιτάσματα που αξιοποιήθηκαν μετά το 2000

12. Ατταπουλγίτης-σαπονίτης και ατταπουλγίτης από περιοχές Κοζάνης – Γρεβενών. Εξόρυξη από την εταιρεία Geohellas SA από τέσσερα κοιτάσματα, Πυλωρών, Χαραμή, Βελανίδας και Κνίδης,  κατεργασία στο εργοστάσιο Κνίδης, το οποίο είναι το 2^ο σε δυνατότητα επεξεργασίας των συγκεκριμένων ορυκτών στον κόσμο.
13. Ζεολιθικοί τόφφοι πλούσιοι σε κλινοπτιλόλιθο από περιοχές της Θράκης. Εξόρυξη κοιτασμάτων Πετρωτών Έβρου από την εταιρεία OLYMPUS SA, κατεργασία στην Άσσηρο Θεσσαλονίκης στις εγκαταστάσεις της πρώην ΜΕΒΙΟΡ ΑΕ. Εξόρυξη και κατεργασία των κοιτασμάτων Σκαλώματος Ροδόπης από την εταιρεία AVGI SA.  Ζεολιθικοί τόφφοι επίσης εξορύσσονται και στην Κίμωλο από την εταιρεία BENTOMAIN SA, από το νότιο  όριο του ορυχείου λευκού μπεντονίτη.
14. Ολιβινίτης από το κοίτασμα της περιοχής Σκούμτσας Βούρινου Κοζάνης, κατεργασία στη Χαλκιδική. Εκμετάλλευση αρχικά από την εταιρεία ΤΗERMOLITH SA και στη συνέχεια από την εταιρεία AEIFOROS SA του Ομίλου SIDENOR. SA.
15. Αμφιβολίτης από κοιτάσματα περιοχών των Σερρών. Εξόρυξη, θερμική κατεργασία και μορφοποίηση προϊόντων πετροβάμβακα από την εταιρεία FIBRAN SA, στην Τερπνή Σερρών.
16. Πυριτικές άμμοι και κροκάλες. Κοίτασμα άμμου στον Άρδα Ορεστιάδας, απόληψη και θερμική κατεργασία για την παραγωγή ελαφρών δομικών από την εταιρεία THRAKON SA. στο εργοστάσιο Ορεστιάδας. Κοίτασμα χαλαζιακών κροκαλών από το κοίτασμα Μελίτης Φλώρινας από την εταιρεία METE SA.

Μεταλλικά ορυκτά

1. Βωξίτης. Εξόρυξη, κυρίως υπόγεια, από τα κοιτάσματα Παρνασσού-Γκιώνας και Ελικώνα. Εκμετάλλευση από την MYTILINAIOS SA. Παραγωγή αλουμίνας και αλουμινίου στο εργοστάσιο επεξεργασίας της εταιρείας στον Αγιο Νικόλαο Βοιωτίας.
2. Νικελιο-κοβαλτιούχος λατερίτης. Εξόρυξη από τα κοιτάσματα  Αγίου Ιωάννη-Νέο Κόκκινο Βοιωτίας,  Παγώντα Εύβοιας και Καστοριάς, κατεργασία για την Παρασκευή σιδηρονικελίου στο εργοστάσιο Λάρυμνας από την εταιρεία LARCO GMMSA (προσωρινή παύση εργασιών).
3. Πολυμεταλλικά σουλφίδια (μολύβδου, ψευδαργύρου, αργύρου, χρυσού) από τα κοιτάσματα των σύνθετων αποθέσων του μεταλλευτικού συμπλέγματος Μεταλλείων Κασσάνδρας. Εξόρυξη και μεταλλουργική επεξεργασία από την εταιρεία HellasGold SA. Tα κοιτάσματα Ολυμπιάδας και Στρατωνίου θεωρούνται αποθέσεις αντικατάστασης ανθρακικών. Ο χρυσός εντοπίζεται κυρίως με μορφή στερών διαλυμάτων εντός του αρσενοπυρίτη.
4. Χαλκός/χρυσός (υπό εκμετάλλευση από το Μεταλλείο Σκουριών Χαλκιδικής). Το κοίτασμα Σκουριών θεωρείται πορφυρικού τύπου, μορφής γραφίδος σε σχεδόν κατακόρυφη ανάπτυξη. Ο χαλκός συναντάται κυρίως με τη μορφή χαλκοπυρίτη, βορνίτη, χαλκοσίνη και κοβελλίνη. Ο χρυσός συναντάται σε αυτοφυή μορφή εντός χαλαζιακής κυρίως μάζας και επίσης ως «φυσαλίδες» στα ορυκτά του χαλκού βορνίτη και χαλκοσίνη (φώτο 4) . Σχεδιαζόμενη εξόρυξη και μεταλλουργική επεξεργασία από την εταιρεία HellasGold SA.
5. Χρωμίτης (υπό εκμετάλλευση, μετά από προσωρινή παύση εργασιών) στην περιοχή του όρους Βούρινος Κοζάνης-Γρεβενών. Εταιρεία που δραστηριοποιείται στο ορυκτό αυτό είναι η ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΜΕΤΑΛΛΕΙΑ ΑΕ.
6. Οι αποθέσεις του Περάματος και της Οχιάς-Σαππών  Θράκης, θεωρούνται επιθερμικού τύπου και περιέχουν, εκτός από αυτοφυή χρυσό, τετραεδρίτη, εναργίτη, λωζονίτη και τελλουρίδια του χρυσού. Δεν έχει καθοριστεί πιθανός χρόνος αξιοποίησής τους.

Φώτο4: κόκκοι αυτυφυούς χρυσού σε εμπλουτισμένο μετάλλευμα από τις Σκουριές (AMTEL Laboratories, London Ontario)

Η τρέχουσα εικόνα των Ελληνικών ορυκτών πρώτων υλών  σε Ευρωπαϊκή και διεθνή κλίμακα έχει ως ακολούθως:

• 3^οι στην παγκόσμια παραγωγή περλίτη
• 2^οι στην παγκόσμια παραγωγή ελαφρόπετρας
• 5^οι στην παγκόσμια παραγωγή μπεντονίτη
• 2^οι παραγωγή σιδηρονικελίου στην Ευρωπαϊκή Ένωση
• 10^οι στην παγκόσμια παραγωγή μαγνησίτη
• 12^οι στην παγκόσμια και 1^οι στην Ευρωπαϊκή Ένωση, στην παραγωγή βωξίτη
• Μοναδικός παραγωγός χουντίτη-υδρομαγνησίτη στην Ευρώπη

Ενεργειακές πρώτες ύλες

Γαιάνθρακες

Στη χώρα αναπτύσσονται αποθέσεις τύρφης, τυρφοειδούς λιγνίτη, συμπαγούς λιγνίτη και ξυλίτη. Λιθάνθρακας εμφανίζεται σε ασήμαντες ποσότητες, χωρίς οικονομική αξία, στις περιοχές κεντρικής Εύβοιας, στη Μονεμβασία και τη Χίο.

Η τύρφη συναντάται σε μερικά τενάγη, με κυριότερο αυτό των Φιλίππων Καβάλας. Τη δεκαετία του ’70 έγινε προσπάθεια σε ημιβιομηχανική κλίμακα εξόρυξης, χαρακτηρισμού του υλικού, συμπεριφοράς του ως προς την αυτανάφλεξη και χρήσης του για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Οι προσπάθειες όμως διεκόπησαν σύντομα.

Τυρφοειδής λιγνίτης χαμηλής θερμικής απόδοσης συναντάται στην Πλειο-Πλειστοκαινική λεκάνη της Μεγαλόπολης και εκμεταλλεύεται μερικώς, ενώ ανώτερης ποιότητας λιγνίτης και ξυλίτης συναντώνται και εκμεταλλεύονται στις λεκάνες Πτολεμαΐδας και Φλώρινας. Εκτός της ΔΕΗ, σημαντικές ποσότητες καλής ποιότητας λιγνίτη Μειοκαινικής ηλικίας εξορύσσουν και διαθέτουν στη ΔΕΗ η εταιρεία ΜΕΤΕ ΑΕ, από τα λιγνιτωρυχεία Προσηλίου Ελασσόνας και  οι Λιγνίτες Αχλάδας ΑΕ, από τα λιγνιτωρυχεία της Αχλάδας Φλώρινας. Καλής ποιότητας λιγνίτης συναντάται επίσης στη Βεγόρα, τη Βεύη και το Κλειδί Φλώρινας, καθώς και τα Κομνηνά Κοζάνης. Στη Βεύη και τη Βεγόρα πραγματοποιήθηκε στο παρελθόν εκμετάλλευση λιγνίτη, ενώ στο Κλειδί, εξορύχθηκαν μικρές ποσότητες και το πεδίο Κλειδίου, όπως και αυτό των Κομνηνών παραμένουν υπό εκμετάλλευση, αν οι συνθήκες στο μέλλον επιτρέψουν τέτοιο σχεδιασμό. Οι λιγνίτες παραμένουν ως ένας σημαντικός οικονομικός παράγων της χώρας.

Σημειώνεται ότι παρ’ όλους τους περιορισμούς στην κατανάλωση ορυκτών καυσίμων στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική, οι παγκόσμιες εκπομπές CO2 και άλλων αερίων του θερμοκηπίου που προκαλούν την παγκόσμια υπερθέρμανση, αυξάνουν σταθερά. Το 2019, η μετρούμενη αύξηση αερίων θερμοκηπίου αυξήθηκε κατά 0.6%. Παράλληλα, η παραγωγή και κατανάλωση λιθάνθρακα όλων των τύπων αυξήθηκε το 2021 κατά 5.9% και 6.3% αντίστοιχα,  ενώ η παραγωγή και κατανάλωση λιθάνθρακα την περίοδο 2011-2021 αυξήθηκε κατά 0.3% και 0.1% αντίστοιχα*.

*πηγές: European Commission’s Joint Research Centre and PBL Netherlands Environmental Assessment Agency, 2021 και BP Statistical Review of World Energy, 2022

Υδρογονάνθρακες

Τα γνωστά πετρελαιοφόρα πεδία της χώρας με μετρημένα αποθέματα είναι αυτά του Πρίνου-Καβάλας που περιέχουν πετρέλαιο και αέριο τα οποία εκμεταλλεύονται δεκαετίες, του Κατακώλου που είναι οριακό κοίτασμα και περιέχει πετρέλαιο και της Επανωμής που είναι και αυτό οριακό κοίτασμα αερίου. Ενδείξεις ή/και διαφυγές αερίων, πετρελαίου ή πίσσας συναντώνται κυρίως στη δυτική Ελλάδα, με σημαντικότερες αυτές της Δραγοψάς Ηπείρου, Κεριού Ζακύνθου, χερσονήσου Κατακώλου και Φιλιατρών.

Οι σύγχρονες τάσεις έρευνας εστιάζονται σε βαθείς στόχους που ξεπερνούν τα 5.000 μέτρα. Οι έρευνες αυτές πρέπει να στηρίζονται σε νέα γεωλογικά μοντέλα, σε εξελιγμένες σεισμικές μεθόδους και τεχνολογίες γεωτρήσεων. Επίσης ενδιαφέρον παρουσιάζει η έρευνα σε βαθειές θάλασσες με βάθη πυθμένα άνω των 1.000 μέτρων. Για την έρευνα και την ανάπτυξη νέων κοιτασμάτων απαιτείται η συμμετοχή στην ερευνητική ομάδα εξειδικευμένου προσωπικού και κεφάλαια σημαντικού ύψους.

Στατιστικά

Η παραγωγή βιομηχανικών ορυκτών, λιγνίτη και μεταλλικών ορυκτών το 2022 παρουσίασε την εξής εικόνα, συγκρινόμενη με την αντίστοιχη παραγωγή του 2012.

Μέταλλα:

Ο βωξίτης παρουσίασε μείωση, όπως και το σιδηρονικέλιο. Τα πολυμεταλλικά θειούχα του συστήματος Κασσάνδρας [εμπλούτισμα ψευδαργύρου, αργυρούχου μολύβδου και σιδηροπυρίτη] παρουσίασε σημαντική αύξηση.

Λιγνίτης:

Η εξόρυξη και χρήση λιγνίτη μειώθηκε σημαντικά, περίπου στο ¼ των όγκων του 2012.

Βιομηχανικά Ορυκτά:

Τα λευκά ανθρακικά αύξησαν σημαντικά, περίπου 50%, τις ποσότητες που εξορύθχηκαν, όπως και η ελαφρόπετρα που αύξησε τις εξορυγμένες ποσότητες >50%. Ο μαγνησίτης παρουσίασε επίσης σημαντική αύξηση εξορυγμένων ποσοτήτων, όπως και ο ατταπουλγίτης, ο χαλαζίας και το μίγμα χουντίτη-υδρομαγνησίτη. Αντίθετα μείωση εμφάνισαν οι εξορυγμένες ποσότητες μπεντονίτη, περλίτη, ποζζολάνης, ολιβίνη και ογκομαρμάρων. Η γύψος παρέμεινε στα ίδια επίπεδα. 

Σύγχρονες τάσεις/στόχοι στην έρευνα ορυκτών πρώτων υλών

Σήμερα, όσον αφορά τα βιομηχανικά ορυκτά, η έρευνα εστιάζεται κυρίως στο μαγνησίτη, τη γύψο, τα λευκά ανθρακικά (ασβεστίτης-δολομίτης), τον μπεντονίτη όλων των τύπων και στην ιδιαίτερη απόθεση χουντίτη-υδρομαγνησίτη. Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η έρευνα υδρογονανθράκων σε διάφορες περιοχές της χώρας. Η έρευνα μεταλλικών ορυκτών αφορά κυρίως  πολυμεταλλικά σουλφίδια και οξείδια για τον εντοπισμό χαλκού, χρυσού, αργύρου, μολυβδαινίου, αντιμονίου, ψευδαργύρου, μολύβδου και σιδήρου. Οι έρευνες πραγματοποιούνται από την ΕΑΓΜΕ, άλλους δημόσιους φορείς, καθώς και ιδιωτικούς φορείς. Εκτός από γνωστά κοιτάσματα χρωμίτη του όρους Βούρινος που πρόκειται να εκμεταλλευθούν σχετικά σύντομα, η έρευνα θα συνεχισθεί για τον εντοπισμό νέων κοιτασμάτων χρωμίτη στην περιοχή. Τέλος, συζητείται η ανάκτηση γαλλίου από τα Ελληνικά βωξιτικά κοιτάσματα με συμφέροντες οικονομικούς όρους.

Προτεινόμενοι στόχοι για το άμεσο μέλλον

Με βάση τη μελέτη παλαιών δημοσιεύσεων του ΙΓΜΕ (νυν ΕΑΓΜΕ), διαφόρων επιστημονικών εργασιών,  και λαμβάνοντας υπόψη τη σημερινή ανάγκη της ΕΕ για την εύρεση μετάλλων που χρησιμοποιούνται στις μπαταρίες ηλεκτρικών αυτοκινήτων, αλλά και τη μεταλλουργία γενικότερα, προτείνονται οι εξής στόχοι:

Α- Μεταλλικά Ορυκτά:

• Θειούχα ορυκτά νικελίου-χαλκού-κοβαλτίου, όπως αυτά που έχουν εντοπιστεί και μερικώς εκμεταλλευτεί και με υπόγεια έργα σε περιοχές της κεντρικής και βόρειας Ελλάδος.
• Μολυβδαινίτης στην περιοχή των παλαιών εκμεταλλεύσεων κεντρικής Μακεδονίας.
• Βολφραμίτης-αντιμονίτης στην περιοχή των παλαιών μεταλλείων περιοχών κεντρικής Μακεδονίας.
• Ορυκτά του μαγγανίου από τις περιοχές παλαιών εκμεταλλεύσεων και αποθέσεων σωρών στείρων υλικών της Μακεδονίας.  Η πρόταση αυτή στηρίζεται σε πρόσφατη απόφαση (2022) έναρξης εργασιών επανεπεξεργασίας μεταλλευτικών/μεταλλουργικών απορριμμάτων μαγγανιομεταλλευμάτων από παλαιές εκμεταλλεύσεις στην Τσεχία.
• Ορυκτά που περιέχουν γάλλιο και γερμάνιο. Στη χώρα αναπτύσσονται συγκεκριμένες μεταλλοφορίες, οι οποίες σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, είναι πολύ πιθανόν να είναι εμπλουτισμένες στα δύο αυτά μέταλλα. Ειδικά για το γάλλιο, το ενδιαφέρον της ΕΕ είναι ιδιαίτερα υψηλό.

Σημειώνεται ότι η χρήση σύγχρονων μεθόδων γεωφυσικής έρευνας, ιδιαίτερα από αέρος είναι ιδιαίτερης σημασίας. Κλασσικό παράδειγμα επιτυχούς εντοπισμού βαθέως στόχου με εναέρια ηλεκτρομαγνητική έρευνα είναι ο εντοπισμός κοιτάσματος χαλκού στη Ζώνη πυριτών της Ιβηρικής κοντά στη Σεβίλλη. Το συγκεκριμένο κοίτασμα χαλκού είναι υβριδικού γενετικού τύπου συμπαγών θειούχων, φιλοξενούμενο σε ηφαιστειο-ιζηματογενή σειρά που αναπτύσσεται μέσα σε παλαιοζωικά πετρώματα και είναι θαμμένο κάτω από Νεογενείς αργιλομάργες  πάχους 200 μέτρων.

Β- Βιομηχανικά Ορυκτά:

• Λίθιο, το οποίο θα πρέπει να ερευνηθεί σε πηγματίτες και γνευσίους για τον εντοπισμό σποδόχρου (spodumene), σε αργιλώδεις αποθέσεις αλμυρών-αλκαλικών λιμνών του Ανωτέρου Μειοκαίνου ή σύγχρονες, καθώς και σε ύδατα πετρελαιοφόρων πεδίων.
• Κυανίτης σε περιοχές του Αιγαίου και τη Θράκη
• Σελεστίνης στην Τριαδική και Άνω Μειοκαινική σειρά εβαποριτών, μια που έχει εντοπισθεί το ορυκτό αυτό στους γύψους Θεσπρωτίας και κεντρικής Κρήτης.
• Αργιλούχος και ασβεστούχος διατομίτης. Σημαντικές αποθέσεις έχουν εντοπισθεί και επιτυχώς εξεταστεί εργαστηριακά, σε διάφορες  βιομηχανικές εφαρμογές στην Ελασσόνα, και στα νησιά Σάμο και Ζάκυνθο αντίστοιχα. Η εταιρεία OLYMPUS SA διαθέτει ένα ορυχείο αργιλώδους διατομίτη στο Λυκούδι Ελασσόνας.  Οι εργαστηριακές δοκιμές των Ελληνικών διατομιτών πραγματοποιήθηκαν, όσον αφορά τους αργιλώδεις διατομίτες, για την παραγωγή ελαφροβαρών αδρανών, ελαφρομπετόν, προσροφητικών, και μονωτικών τούβλων (Φώτο 5). Οι ασβεστούχοι διατομίτες δοκιμάστηκαν για την παραγωγή πυριτικών κονιαμάτων,  ασβεστοπυριτικών ορυκτών (λαρνίτη, βολλαστονίτη), και τη δέσμευση αποβλήτων ελαιοτριβείων. Η ύπαρξη ισχυρού επενδυτικού ενδιαφέροντος είναι φυσικά καθοριστικής σημασίας για τη λειτουργία βιομηχανικών μονάδων παραγωγής των ως άνω τελικών προϊόντων διατομίτη στην περιοχή Ελασσόνας. Σημειώνεται ότι κοιτάσματα αργιλώδους διατομίτη εκμεταλλεύονται από το 1940, στη Δανία, την Ιβηρική και αλλού.

Φώτο 5: Εργαστηριακή παραγωγή ελεφροβαρών αδρανών (LWA) στις εγκαταστάσεις του τμήματος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος του ΕΚΠΑ, με τη χρήση αργιλλώδους διατομίτη Ελασσόνας. Διάμετρος σφαιριδίων ~1cm.

• Ζεολιθικοί τόφφοι. Σημαντικές αποθέσεις έχουν ήδη εντοπισθεί στους νομούς Έβρου και Ροδόπης, καθώς και στην Κίμωλο. Οι τόφφοι αυτοί έχουν εργαστηριακά δοκιμαστεί  επιτυχώς ως εδαφοβελτιωτικά, ως μέσο αργής αποδέσμευσης λιπασμάτων σε εδάφη, ως υπόστρωμα σε υδροπονικές καλλιέργειες, ως ποζζολανικά πρόσθετα τσιμέντου, ως foliar σε ελαιόδεντρα για την καταπολέμηση του δάκου, ως μέσο δέσμευσης αποβλήτων ελαιοτριβείων. Η OLYMPUS SA διαθέτει ζεολιθικό τόφφο κυρίως για γεωργικές εφαρμογές. Εκτός των συνήθων κοκκομετριών παράγει και -45 μm και -20μm για ειδικές χρήσεις. Πωλήσεις ζεολιθικών τόφφων της χώρας πραγματοποιούνται και για χρήσεις στην κτηνοτροφία και ως δομικοί λίθοι. Αυτό που πρέπει να επιτευχθεί για την ταχεία ανάπτυξη αυτού του φιλικού στο περιβάλλον υλικού, είναι η ευρεία χρήση του σε γεωργικές εφαρμογές, κάτι που έχει επιτευχθεί σε άλλες ευρωπαϊκές παραγωγούς χώρες όπως η Ουγγαρία. 
• Βορικά άλατα. Κολεμανίτης και ουλεξίτης έχουν ήδη εντοπισθεί στην Άνω Μειοκαινική λεκάνη Καρλοβασίου Σάμου (Φώτο 6). Η τεκτονική κατάσταση όμως των συγκεκριμένων θέσεων είναι τέτοια που μεγάλο μέρος της αρχικής απόθεσης έχει διαβρωθεί και στη θέση της έχει δημιουργηθεί απόθεση σπογγώδους ασβεστίτη. Αντίθετα, καλυμμένος στόχος πιθανά αναπτύσσεται στο βορειοανατολικό τμήμα της λεκάνης, στο οποίο διατηρείται το πυριτικό κάλυμμα των βορικών αλάτων, σε αντιστοιχία με τα κοιτάσματα της Μικράς Ασίας. Η περίπτωση πρέπει να ερευνηθεί συστηματικά.